قانون کار چارچوبی است که رابطه بین کارگر و کارفرما را مشخص میکند و میگوید چه حقوقی دارید و چه تعهداتی بر عهده طرفین است. این قانون تعیین میکند چه کسی «کارگر» محسوب میشود، کارفرما چه وظایفی دارد و حقوق، مرخصی، بیمه و امنیت شغلی چگونه باید رعایت شود. اگر شاغل هستید یا قصد استخدام دارید، دانستن قانون کار کمک میکند حقتان ضایع نشود و از مشکلات مالی و شغلی جلوگیری کنید. این قانون برای شفافیت، نظم و کاهش اختلافات کاری طراحی شده و دانستن آن برای هر فرد شاغل ضروری است.
قانون کار در یک نگاه: قبل از ورود به جزئیات، این خلاصه به شما کمک میکند در کمتر از یک دقیقه بدانید قانون کار دقیقاً درباره چیست:
- مخصوص روابط کاری بین کارگر و کارفرما است
- حقوق، مزایا، مرخصیها و بیمه را مشخص میکند
- تعهدات و مسئولیتهای کارفرما را تعیین میکند
- از امنیت شغلی و حقوق قانونی کارکنان حمایت میکند
- مرجع حل اختلافات کاری، اداره کار است
- دانستن آن، جلوی بسیاری از ضررهای مالی و شغلی را میگیرد
اگر برایتان مهم است بدانید قانون کار دقیقاً شامل چه کسانی میشود، چه نوع قراردادهایی را پوشش میدهد و آیا شرایط کاری شما مشمول این قانون هست یا نه، در ادامه همراه ما باشید.
در این صفحه چه میخوانید
قانون کار شامل چه کسانی میشود؟
یکی از پرتکرارترین سؤالها این است که آیا همه شاغلان مشمول قانون کار هستند یا نه. بهطور کلی، قانون کار برای روابط کاری میان کارگر و کارفرما در بخش خصوصی تدوین شده و بیشتر افرادی که در محیطهای کاری غیردولتی فعالیت میکنند را در بر میگیرد.
💡اگر بهعنوان کارگر یا کارمند در یک مجموعه خصوصی مشغول به کار هستید، معمولاً مشمول قانون کار محسوب میشوید؛ فرقی نمیکند قرارداد شما دائم باشد یا موقت، تماموقت کار کنید یا بهصورت ساعتی و پارهوقت فعالیت داشته باشید. حتی کارگران پروژهای نیز در بسیاری از موارد، تا زمانی که رابطه کارگر و کارفرما برقرار باشد، تحت پوشش این قانون قرار میگیرند.
در مقابل، برخی گروهها بهصورت کلی یا در شرایط خاص مشمول قانون کار نیستند که قوانین و استثناهای مربوط به آنها جداگانه بررسی میشود. برای آشنایی دقیق با این استثناها، میتوانید مطلب «چه کسانی مشمول قانون کار نیستند؟» را مطالعه کنید.
قانون کار زیر نظر وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی اجرا میشود و سیاستگذاریها و آییننامههای مرتبط از سوی این نهاد تدوین و ابلاغ میگردد.
مهمترین حقوق کارگران در قانون کار
قانون کار فقط یک متن قانونی نیست؛ مجموعهای از حقوق پایه است که برای حمایت از نیروی کار تدوین شده تا رابطه میان کارگر و کارفرما شفاف، منصفانه و قابل پیگیری باشد. آشنایی با این حقوق کمک میکند بدانید در محیط کار چه انتظاراتی میتوانید داشته باشید و در صورت بروز مشکل، چه چیزهایی پشتوانه قانونی شماست.
در ادامه، مهمترین حقوقی که قانون کار برای کارگران در نظر گرفته است را مرور میکنیم؛ حقوقی که تقریباً همه شاغلان مشمول قانون کار با آنها سروکار دارند.
حقوق و دستمزد
یکی از اصلیترین حقوق کارگران، دریافت حقوق و دستمزد منصفانه و منظم است. قانون کار چارچوب کلی پرداخت حقوق را مشخص میکند و کارفرما موظف است دستمزد توافقشده را در زمان مقرر پرداخت کند. این موضوع فقط به حقوق پایه محدود نمیشود و مزایا، پاداشها و دریافتیهای قانونی دیگر را نیز شامل میشود.
دانستن این نکته مهم است که حقوق کارگر باید بر اساس ضوابط مشخصشده در قانون کار تعیین شود و هرگونه پرداخت خارج از این چارچوب، میتواند قابل پیگیری باشد. شفافیت در پرداخت حقوق، پایه بسیاری از حقوق دیگر کارگران است.
بیمه تأمین اجتماعی
بیمه، یکی از مهمترین پشتوانههای شغلی کارگران محسوب میشود. طبق قانون کار، کارفرما موظف است کارگران خود را تحت پوشش بیمه تأمین اجتماعی قرار دهد تا در صورت بروز بیماری، حادثه، بیکاری یا بازنشستگی، حمایتهای قانونی شامل حال آنها شود.
بیمه فقط یک مزیت جانبی نیست؛ بلکه حقی قانونی است که مستقیماً با امنیت شغلی و آینده کاری فرد ارتباط دارد. نداشتن بیمه یا وقفه در آن میتواند تبعات جدی برای کارگر ایجاد کند.
مرخصیها
قانون کار برای حفظ سلامت جسمی و روحی کارگران، انواع مختلفی از مرخصیها را پیشبینی کرده است. این مرخصیها به کارگر اجازه میدهد در شرایط خاص، بدون از دست دادن حقوق قانونی خود، از کار فاصله بگیرد.
مرخصیها شامل مواردی مانند استراحت سالانه، بیماری، زایمان و شرایط خاص دیگر میشوند. استفاده از مرخصی حق کارگر است و کارفرما نمیتواند بدون دلیل قانونی مانع استفاده از آن شود.
ساعات کار و اضافهکاری
یکی دیگر از حقوق مهم کارگران، تعیین چارچوب مشخص برای ساعات کار است. قانون کار مشخص میکند که ساعات کاری باید بهگونهای تنظیم شود که تعادل بین کار و زندگی حفظ شود و از فرسودگی نیروی کار جلوگیری شود.
در شرایطی که کارگر بیش از ساعات معمول کار کند، موضوع اضافهکاری مطرح میشود که ضوابط و شرایط خاص خود را دارد. رعایت این چارچوبها، هم به نفع کارگر است و هم به نظم محیط کار کمک میکند.
امنیت شغلی
امنیت شغلی به این معناست که کارگر بدون دلیل موجه و خارج از ضوابط قانونی، شغل خود را از دست ندهد. قانون کار تلاش کرده است با تعیین قواعد مشخص، از اخراجهای ناگهانی و غیرقانونی جلوگیری کند.
وجود قرارداد کاری، رعایت تعهدات دوطرفه و امکان پیگیری اختلافات از مسیر قانونی، همگی در راستای حفظ امنیت شغلی کارگران تعریف شدهاند. آگاهی از این حق، نقش مهمی در جلوگیری از سوءاستفادههای احتمالی دارد.
حداقل حقوق و دستمزد در قانون کار چگونه تعیین میشود؟
حداقل حقوق و دستمزد در قانون کار بهصورت مستقیم توسط کارفرما تعیین نمیشود، بلکه نتیجه تصمیمگیری یک نهاد رسمی و قانونی است. این موضوع برای جلوگیری از تضییع حقوق کارگران و ایجاد یک معیار واحد در روابط کاری در نظر گرفته شده است.
تعیین حداقل حقوق بر عهده شورایعالی کار است؛ شورایی که با حضور نمایندگان کارگران، کارفرمایان و دولت تشکیل میشود. هدف این شورا، ایجاد تعادل میان توان اقتصادی کارفرما و تأمین حداقل معیشت نیروی کار است تا حقوق تعیینشده، هم قابلیت اجرا داشته باشد و هم پاسخگوی نیازهای پایه زندگی باشد.
حداقل حقوق معمولاً بهصورت سالانه و پیش از شروع سال کاری جدید اعلام میشود. به همین دلیل، ارقام حقوق و مزایا در بازههای زمانی مختلف تغییر میکند و لازم است کارگران و کارفرمایان همواره به آخرین مصوبات توجه داشته باشند.
در تعیین حداقل حقوق و دستمزد، عوامل مختلفی مؤثر است؛ از جمله شرایط اقتصادی کشور، سطح تورم، هزینههای معیشت خانوار و وضعیت بازار کار. این عوامل باعث میشود مبلغ حقوق هر سال متناسب با شرایط روز بازنگری شود.
برای مشاهده عدد دقیق، جدول کامل حقوق و جزئیات مصوبه سال جاری، میتوانید مقاله «حداقل حقوق قانون کار» را مطالعه کنید.
📌تصمیمگیری درباره حداقل حقوق و دستمزد کارگران در شورایعالی کار انجام میشود؛ شورایی که نمایندگان کارگران، کارفرمایان و دولت در آن حضور دارند.
مرخصیها در قانون کار
قانون کار برای حفظ سلامت جسمی و روحی کارکنان و ایجاد تعادل بین کار و زندگی، انواع مختلفی از مرخصی را پیشبینی کرده است. این مرخصیها به کارگر اجازه میدهد در شرایط عادی یا خاص، بدون قطع رابطه کاری و از دست دادن حقوق قانونی، مدتی از کار فاصله بگیرد.
مرخصی استحقاقی
مرخصی استحقاقی، حق سالانه کارگران برای استراحت و بازیابی انرژی است. استفاده از این مرخصی بخشی از حقوق طبیعی نیروی کار محسوب میشود و هدف آن جلوگیری از فرسودگی شغلی و حفظ بهرهوری در بلندمدت است.
مرخصی استعلاجی
مرخصی استعلاجی زمانی کاربرد دارد که کارگر به دلیل بیماری یا حادثه، موقتاً قادر به انجام کار نباشد. قانون کار با در نظر گرفتن این مرخصی، تلاش کرده است از کارگر در دوران درمان حمایت کند و امنیت شغلی او را حفظ نماید.
مرخصی زایمان
مرخصی زایمان برای حمایت از سلامت مادر و نوزاد در نظر گرفته شده و یکی از مهمترین حقوق زنان شاغل محسوب میشود. این مرخصی بهگونهای طراحی شده که بدون قطع رابطه کاری، امکان تمرکز بر دوران بارداری و پس از زایمان فراهم شود.
مرخصی بدون حقوق
مرخصی بدون حقوق در شرایطی استفاده میشود که کارگر به دلایل شخصی یا خاص نیاز به دوری موقت از کار داشته باشد. در این نوع مرخصی، حقوقی پرداخت نمیشود، اما در صورت توافق طرفین، جایگاه شغلی حفظ خواهد شد.
بیمه و تأمین اجتماعی در قانون کار
بیمه تأمین اجتماعی یکی از مهمترین پایههای حمایت از نیروی کار در قانون کار است. این بیمه نقش اساسی در ایجاد امنیت شغلی و آرامش خاطر کارگران دارد و کارفرما موظف است شرایط پوشش بیمهای کارکنان را فراهم کند.
پرداخت حق بیمه بهصورت مشترک بین کارگر و کارفرما انجام میشود و هر دو طرف در قبال آن مسئول هستند. این سازوکار باعث میشود کارگر در شرایطی مانند بیماری، بیکاری، ازکارافتادگی یا بازنشستگی از حمایتهای قانونی برخوردار شود.
سابقه بیمه، سرمایه شغلی هر فرد محسوب میشود. ثبت منظم و کامل این سابقه، نقش مهمی در بهرهمندی از مزایای قانونی در آینده دارد و به همین دلیل، پیگیری وضعیت بیمه و اطمینان از پرداخت آن اهمیت زیادی دارد.
📌اجرای تعهدات بیمهای کارفرمایان و ثبت سابقه بیمه کارگران از طریق سازمان تأمین اجتماعی انجام میشود که مرجع رسمی ارائه خدمات بیمهای در کشور است.
اخراج، استعفا و قطع همکاری در قانون کار
قطع همکاری یکی از حساسترین بخشهای رابطه کاری است و معمولاً با نگرانی و ابهام همراه میشود. قانون کار تلاش کرده است با تعیین چارچوبهای مشخص، از بروز تصمیمهای ناگهانی و ناعادلانه جلوگیری کند و حقوق هر دو طرف را تا حد امکان حفظ کند.
اخراج قانونی و غیرقانونی
اخراج زمانی قانونی محسوب میشود که بر اساس ضوابط مشخص و دلایل موجه انجام شده باشد. در مقابل، اخراج بدون دلیل یا خارج از چارچوبهای تعیینشده در قانون کار میتواند غیرقانونی تلقی شود و قابل پیگیری باشد. قانون کار با پیشبینی مسیرهای مشخص، امکان بررسی و رسیدگی به چنین مواردی را فراهم کرده است تا از تضییع حقوق کارگر جلوگیری شود.
استعفا
استعفا به این معناست که کارگر با اراده شخصی تصمیم به پایان همکاری میگیرد. در قانون کار، برای استعفا نیز ضوابطی در نظر گرفته شده تا این فرآیند بهصورت شفاف و منظم انجام شود. رعایت این ضوابط باعث میشود قطع همکاری بدون تنش و مشکل حقوقی پیش برود.
ترک کار
ترک کار زمانی مطرح میشود که کارگر بدون رعایت روند قانونی یا اطلاعرسانی مناسب، محل کار را ترک کند. این موضوع میتواند تبعات حقوقی و شغلی بههمراه داشته باشد. به همین دلیل، آشنایی با تفاوت ترک کار و استعفا اهمیت زیادی دارد تا تصمیمهای شغلی با آگاهی کامل گرفته شود.
اختلافات کاری و حل اختلاف طبق قانون کار
در برخی موارد، با وجود رعایت قوانین، ممکن است بین کارگر و کارفرما اختلافاتی ایجاد شود. قانون کار برای این شرایط، مسیر مشخص و رسمی حل اختلاف را پیشبینی کرده تا مسائل کاری از راه قانونی و منصفانه بررسی شود.
مرجع اصلی رسیدگی به اختلافات کاری، اداره کار است. در این مسیر، ابتدا موضوع در هیئت تشخیص بررسی میشود؛ هیئتی که وظیفه دارد با شنیدن اظهارات طرفین و بررسی مدارک، نظر اولیه را اعلام کند.
در صورتی که هر یک از طرفین به رأی صادرشده اعتراض داشته باشند، موضوع به هیئت حل اختلاف ارجاع میشود. رأی این هیئت معمولاً نهایی است و با هدف پایاندادن به اختلاف و ایجاد ثبات در رابطه کاری صادر میشود.
هدف قانون کار از پیشبینی این مراحل، حل اختلافات بدون تنش، جلوگیری از تضییع حقوق و ایجاد امنیت شغلی برای طرفین است.
قانون کار دقیقاً چیست؟ (تعریف رسمی)
قانون کار، مجموعهای از مقررات و ضوابط قانونی است که بهمنظور تنظیم روابط کاری بین کارگر و کارفرما تدوین شده است. این قانون چارچوب حقوق، تعهدات و مسئولیتهای طرفین را مشخص میکند و هدف اصلی آن، ایجاد نظم، عدالت و امنیت در محیطهای کاری است.
متن کامل قانون کار و مواد قانونی مرتبط با روابط کارگر و کارفرما، بهصورت رسمی از سوی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی منتشر شده است و مبنای اصلی اجرای این قانون محسوب میشود.
دامنه شمول قانون کار، کلیه کارگران، کارفرمایان، کارگاهها و مؤسسات تولیدی، صنعتی، خدماتی و کشاورزی را در بر میگیرد؛ مگر در مواردی که بهصراحت از شمول آن مستثنا شده باشند. به همین دلیل، اصل بر شمول قانون کار است و استثناها نیاز به تصریح قانونی دارند.
قانون کار ایران شامل مجموعهای از مواد قانونی است که به موضوعاتی مانند قرارداد کار، حقوق و دستمزد، ساعات کار، مرخصیها، بیمه، ایمنی، اخراج و حل اختلافات کاری میپردازد. آشنایی کلی با این چارچوب قانونی، به کارگران و کارفرمایان کمک میکند حقوق و تکالیف خود را بهتر بشناسند و از بروز اختلافات جلوگیری کنند.
