اضافهکاری به زمانی گفته میشود که کارگر یا کارمند بیش از ساعات قانونی کار، برای کارفرما فعالیت میکند. طبق قانون کار ایران، ساعات قانونی کار ۸ ساعت در روز یا ۴۴ ساعت در هفته است و هر ساعتی که فراتر از این میزان انجام شود، اضافهکاری محسوب میشود و مشمول پرداخت جداگانه است.
با توجه به اهمیت اضافهکاری در فیش حقوقی و اختلافات رایج بین کارگر و کارفرما، آشنایی با شرایط قانونی، نحوه محاسبه و تفاوت انواع اضافهکاری (مثل شبکاری و جمعهکاری) کاملاً ضروری است.
خلاصه مهمترین نکات اضافهکاری:
تعریف ساده اضافهکاری: زمانی که کارگر بیش از ۸ ساعت در روز یا ۴۴ ساعت در هفته کار میکند.
شرط قانونی: انجام اضافهکاری فقط با رضایت کارگر مجاز است و کارفرما موظف است بابت هر ساعت اضافهکاری، ۴۰٪ بیشتر از دستمزد ساعتی عادی پرداخت کند.
فرمول سریع محاسبه:
مزد هر ساعت اضافهکار = مزد هر ساعت عادی × ۱٫۴نکته ویژه:
شبکاری (۲۲ تا ۶ صبح) و جمعهکاری نرخ بالاتری نسبت به اضافهکاری عادی دارند و مشمول فوقالعادههای جداگانه میشوند.
در ادامه این مقاله، علاوه بر توضیح کامل قوانین و مثالهای عددی، میتوانید با استفاده از ابزار محاسبه آنلاین اضافهکاری، مبلغ دقیق اضافهکاری خود را بر اساس شرایط واقعی محاسبه کنید.
محاسبه آنلاین اضافهکاری
محاسبه آنلاین اضافهکاری ۱۴۰۴
📌این ابزار برای محاسبه اضافه کاری، جمعه کاری و شب کاری طراحی شده است.
در این صفحه چه میخوانید
اضافهکاری چیست؟
اضافهکاری در قانون کار تعریف مشخص و شفافی دارد و برخلاف تصور رایج، هر زمانی که فرد بیشتر در محل کار حضور داشته باشد لزوماً اضافهکاری محسوب نمیشود.
اضافهکاری یکی از رایجترین مفاهیم در حقوق و دستمزد است؛ مفهومی که تقریباً همهی کارگران و کارمندان با آن سروکار دارند، اما جزئیات قانونی و نحوه محاسبه دقیق آن برای بسیاری از افراد مبهم است.
ندانستن قوانین اضافهکاری میتواند باعث کاهش دریافتی واقعی کارگر یا بروز اختلاف با کارفرما شود.
در این مقاله تلاش کردهایم اضافهکاری را ساده، شفاف و کاربردی توضیح دهیم؛ از تعریف قانونی گرفته تا فرمول محاسبه، انواع اضافهکاری (عادی، شبکاری، جمعهکاری و تعطیل رسمی) و در نهایت، استفاده از ابزار محاسبه آنلاین برای رسیدن به عدد دقیق.
تعریف اضافهکاری طبق قانون کار
بر اساس قانون کار، اضافهکاری به ساعاتی از کار گفته میشود که خارج از ساعات قانونی کار انجام شود و کارگر با رضایت خود، بیش از حد مجاز تعیینشده برای کارفرما کار کند.
به زبان ساده:
📌هر کاری که خارج از چارچوب ساعات قانونی انجام شود و بابت آن دستمزد جداگانه پرداخت گردد، اضافهکاری است.
ساعات کار قانونی چقدر است؟
طبق قانون کار ایران:
- حداکثر ساعات کار روزانه: ۸ ساعت
- حداکثر ساعات کار هفتگی: ۴۴ ساعت
بنابراین:
- اگر کارگری در یک روز بیش از ۸ ساعت کار کند → ساعات اضافه، اضافهکاری محسوب میشود.
- اگر مجموع ساعات کاری در هفته از ۴۴ ساعت بیشتر شود → مازاد آن اضافهکاری است.
نکته مهم: ساعات استراحت، ناهار و نماز (در حالت عادی) جزء ساعات کار محسوب نمیشوند؛ مگر اینکه عرف کارگاه یا قرارداد چیز دیگری تعیین کرده باشد.
شرایط و قوانین اضافهکاری
اضافهکاری در قانون کار ایران قانونمند و محدود است و کارفرما نمیتواند بهصورت نامحدود یا اجباری از کارگر اضافهکار بخواهد. برای اینکه اضافهکاری قانونی و قابل پرداخت باشد، باید شرایط مشخصی رعایت شود.
مبنای محاسبه اضافهکاری و فوقالعادهها بر اساس مفاد قانون کار جمهوری اسلامی ایران تعیین میشود که جزئیات آن در وبسایت رسمی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی منتشر شده است.
رضایت کارگر؛ شرط اصلی اضافهکاری
مهمترین شرط قانونی اضافهکاری، رضایت کارگر است.
طبق قانون کار:
- کارفرما حق ندارد کارگر را مجبور به اضافهکاری کند
- انجام اضافهکاری فقط در صورتی مجاز است که کارگر با آن موافقت داشته باشد
- اگر کارگر اضافهکاری را نپذیرد، این موضوع تخلف محسوب نمیشود
حتی در شرایطی که حجم کار بالا باشد، اضافهکاری بدون رضایت کارگر وجاهت قانونی ندارد.
حداکثر میزان مجاز اضافهکاری
قانون کار برای جلوگیری از فشار بیش از حد به نیروی کار، سقف مشخصی برای اضافهکاری تعیین کرده است:
حداکثر اضافهکاری مجاز: حداکثر ۸ ساعت در روز
این محدودیت به این معناست که:
- حتی با رضایت کارگر، اضافهکاری نامحدود مجاز نیست
- اضافهکاریهای بسیار طولانی و فرسایشی، خلاف قانون محسوب میشوند
در موارد خاص و اضطراری، ممکن است با توافق طرفین اضافهکاری بیشتری انجام شود، اما این موارد استثنا هستند و نباید به روال دائمی تبدیل شوند.
ممنوعیت اضافهکاری برای کارگران نوجوان
قانون کار برای حفظ سلامت جسمی و روانی نوجوانان، محدودیتهای سختگیرانهتری در نظر گرفته است.
طبق قانون:
❌ کارگران نوجوان (۱۵ تا ۱۸ سال) حق انجام اضافهکاری ندارند
این گروه:
- نباید اضافهکار انجام دهند
- نباید شبکاری یا کارهای سخت و زیانآور داشته باشند
📢 هرگونه اضافهکاری برای کارگران نوجوان، حتی با رضایت خودشان، غیرقانونی است.
آیا اضافهکاری شامل بیمه و مالیات میشود؟
یکی از سوالات پرتکرار کاربران این است که آیا مبلغ اضافهکاری در بیمه و مالیات لحاظ میشود یا نه.
پاسخ کوتاه: بله، اما باید به جزئیات مهم زیر توجه داشته باشیم:
اضافهکاری و بیمه
- مبلغ اضافهکاری جزء مزایای مشمول بیمه محسوب میشود
- کارفرما موظف است حق بیمه اضافهکاری را نیز پرداخت کند
- اضافهکاری ثبتشده میتواند:
روی حقوق بازنشستگی
و میانگین دستمزد بیمهای تأثیرگذار باشد
اضافهکاری و مالیات
- اضافهکاری جزء درآمد مشمول مالیات حقوق است
- اگر مجموع حقوق و مزایا از سقف معافیت مالیاتی عبور کند، مبلغ اضافهکاری نیز مشمول مالیات خواهد شد
بنابراین اگر اضافهکاری شما در فیش حقوقی ثبت نمیشود، این موضوع میتواند به ضرر شما در بیمه و بازنشستگی تمام شود.
فرمول و نحوه محاسبه اضافهکاری
برای محاسبه دقیق اضافهکاری، باید سه مرحله اصلی را بهدرستی بشناسیم. اگر هر کدام از این مراحل اشتباه انجام شود، عدد نهایی اضافهکاری نیز نادرست خواهد بود؛ به همین دلیل بسیاری از اختلافات حقوقی دقیقاً از همینجا شروع میشود.
محاسبه ساعات اضافهکاری
اولین قدم این است که مشخص کنیم چند ساعت اضافهکاری انجام شده است.
اضافهکاری زمانی اتفاق میافتد که ساعت کارکرد واقعی کارگر، از ساعت کار قانونی (ساعت موظفی) بیشتر باشد.
به بیان ساده:
- ابتدا ساعت کار قانونی را در نظر میگیریم
- سپس ساعت کاری واقعی ثبتشده را بررسی میکنیم
- اختلاف این دو، ساعات اضافهکاری است
برای مثال، اگر ساعت کار موظفی روزانه ۸ ساعت باشد و کارگر در یک روز ۱۰ ساعت کار کرده باشد، ۲ ساعت آن اضافهکاری محسوب میشود.
در محاسبات ماهانه نیز همین منطق برقرار است؛ یعنی مجموع ساعات کارکرد ماهانه با مجموع ساعات موظفی همان ماه مقایسه میشود و مازاد آن اضافهکاری خواهد بود.
نحوه محاسبه مزد هر ساعت عادی
پس از مشخص شدن ساعات اضافهکاری، باید بدانیم دستمزد هر ساعت کار عادی چقدر است؛ چون تمام محاسبات اضافهکاری بر پایه این عدد انجام میشود.
طبق رویه قانونی، مزد هر ساعت کار عادی از تقسیم مزد روزانه بر عدد ۷٫۳۳ بهدست میآید.
این عدد حاصل تقسیم ساعات کار هفتگی (۴۴ ساعت) بر ۶ روز کاری است و مبنای استاندارد محاسبات حقوق و دستمزد در قانون کار محسوب میشود.
📌به زبان ساده: اگر مزد روزانه شما مشخص باشد، با تقسیم آن بر ۷٫۳۳ میتوانید مزد هر ساعت کار عادی را محاسبه کنید.
محاسبه مزد هر ساعت اضافهکار
بعد از مشخص شدن دستمزد ساعتی عادی، نوبت به محاسبه اضافهکاری میرسد.
قانون کار صراحتاً اعلام کرده است که هر ساعت اضافهکاری باید ۴۰ درصد بیشتر از دستمزد ساعت عادی پرداخت شود.
به همین دلیل، مزد هر ساعت اضافهکار برابر است با: مزد هر ساعت عادی × ۱٫۴
این ضریب ۱٫۴ همان فوقالعاده اضافهکاری است که کارفرما موظف به پرداخت آن میباشد.
مثال عددی برای درک بهتر
فرض کنید:
- مزد روزانه یک کارگر: ۱٬۰۰۰٬۰۰۰ تومان
- ساعات اضافهکاری انجامشده در یک روز: ۳ ساعت
ابتدا مزد هر ساعت عادی محاسبه میشود: ۱٬۰۰۰٬۰۰۰ ÷ ۷٫۳۳ ≈ ۱۳۶٬۴۰۰ تومان
سپس مزد هر ساعت اضافهکاری: ۱۳۶٬۴۰۰ × ۱٫۴ ≈ ۱۹۱٬۰۰۰ تومان
در نهایت، مبلغ اضافهکاری آن روز: ۱۹۱٬۰۰۰ × ۳ ≈ ۵۷۳٬۰۰۰ تومان
این عدد، مبلغی است که علاوه بر حقوق عادی باید بابت اضافهکاری پرداخت شود.
نکته مهم: تمام محاسبات بالا مربوط به اضافهکاری عادی است. در مواردی مانند شبکاری، جمعهکاری یا کار در روزهای تعطیل رسمی، ضرایب متفاوتی اعمال میشود که در بخش بعدی مقاله بهطور کامل و جداگانه توضیح داده شدهاند.
وقتی صحبت از «اضافهکاری» میشود، خیلیها تصور میکنند همهی اضافهکاریها یکسان هستند و همیشه فقط همان ضریب ۱٫۴ اعمال میشود. اما در عمل، بسته به اینکه اضافهکاری در چه زمانی انجام شده باشد (شب، جمعه، تعطیل رسمی) یا نوع شیفت کاری چگونه تعریف شده باشد (نوبتکاری)، مبالغ و فوقالعادهها متفاوت میشوند.
در این بخش، مهمترین انواع اضافهکاری را با زبان ساده و کاربردی توضیح میدهیم.
شبکاری و نوبتکاری (۲۲ تا ۶ صبح)
شبکاری دقیقاً چیست؟
شبکاری به کار در بازهی زمانی ساعت ۲۲ شب تا ۶ صبح گفته میشود.
تفاوت اصلی شبکاری با اضافهکاری عادی این است که شبکاری لزوماً به معنی “اضافهکاری” نیست؛ یعنی ممکن است کارگر در همین ساعات شب کار کند اما در مجموع، از ساعت موظفیاش بیشتر کار نکرده باشد. با این حال، چون کار در شب سختتر است، قانون برای آن فوقالعاده جداگانه در نظر گرفته است.
فوقالعاده شبکاری چقدر است؟
برای ساعات شبکاری (۲۲ تا ۶ صبح)، ۳۵٪ فوقالعاده به دستمزد ساعت عادی اضافه میشود.
یعنی هر ساعت شبکاری معمولاً با ضریب ۱٫۳۵ نسبت به مزد ساعتی عادی محاسبه میشود.
فرق شبکاری با اضافهکاری چیست؟
اگر کارگر فقط در شب کار کند ولی مجموع ساعاتش از موظفی بیشتر نشود → شبکاری است (با ۳۵٪ فوقالعاده).
اگر کارگر هم شب کار کند و هم مجموع ساعاتش از موظفی بیشتر شود → ممکن است هم شبکاری داشته باشد و هم اضافهکاری؛ اینجا محل اصلی اختلافهاست.
در بسیاری از کارگاهها و رویههای حقوق و دستمزد، برای اینکه محاسبه شفاف بماند، ساعات شبکاری جداگانه محاسبه و پرداخت میشود و ساعات مازاد (اضافهکاری) هم جداگانه. (به همین دلیل ما هم در ابزار، شبکاری را مستقل گرفتیم تا خروجی دقیقتر و شفافتر باشد.)
نوبتکاری چیست و چه تفاوتی دارد؟
نوبتکاری یعنی کار به صورت شیفتی و چرخشی انجام شود (مثلاً هفتهای صبح/عصر/شب). نوبتکاری خودش میتواند فوقالعاده داشته باشد، اما لزوماً همان «شبکاری» نیست.
به زبان ساده:
- اگر شیفت شما در بازه ۲۲ تا ۶ باشد → شبکاری دارید.
- اگر شیفت شما چرخشی باشد → نوبتکاری دارید (که قوانین و درصدهای خاص خودش را دارد و ممکن است بسته به نوع چرخش متفاوت باشد).
جمعهکاری و تعطیلکاری (روزهای تعطیل و شرایط پرداخت بیشتر)
این بخش دقیقاً جایی است که خیلیها اشتباه میکنند. چون «تعطیل رسمی»، «جمعه» و «روز تعطیل هفتگی» همیشه یکی نیستند و هرکدام اثر متفاوتی روی محاسبه دارند.
جمعهکاری یعنی چه؟
در قانون کار، جمعه روز تعطیل هفتگی محسوب میشود. اگر کارگر در جمعه کار کند، معمولاً باید یک روز تعطیل جایگزین در هفته داشته باشد. اما اگر تعطیل جایگزین نداشته باشد، علاوه بر اضافهکاری، فوقالعاده جمعهکاری هم مطرح میشود.
برای همین جمعهکاری را بهتر است در دو حالت ببینیم:
جمعهکاری با تعطیل جایگزین
یعنی جمعه کار کردهاید، اما یک روز دیگر هفته بهجایش تعطیل بودهاید.
در این حالت معمولاً پرداخت شما مثل اضافهکاری عادی محاسبه میشود.جمعهکاری بدون تعطیل جایگزین
یعنی جمعه کار کردهاید و در عوض هیچ روز دیگری را تعطیل نگرفتهاید.
در این حالت معمولاً پرداخت از روزهای عادی بیشتر میشود (چون فوقالعاده جمعه هم اضافه میشود).
به همین دلیل ما در ابزار این گزینه را گذاشتیم تا محاسبه دقیقتر باشد و کاربر بداند منظور چیست.
تعطیلکاری چیست؟
تعطیلکاری یعنی کار در روزهای تعطیل رسمی (مثل تعطیلات تقویمی رسمی).
در بسیاری از محاسبات عملی، کار در تعطیل رسمی نیز مانند اضافهکاری (با ضریب اضافهکار) محاسبه میشود، اما در عمل بعضی کارگاهها بهدلیل عرف داخلی یا قرارداد، نرخهای بیشتری هم پرداخت میکنند. نکته کلیدی این است که اگر شما روز تعطیل رسمی سر کار بودهاید، باید در فیش حقوقی شفاف ثبت شود و مبلغش جداگانه مشخص باشد تا حقوقتان ضایع نشود.
اضافهکاری توافقی (شرایط و محدودیتها)
اضافهکاری در قانون کار «توافقی» است؛ یعنی اساسش بر این است که کارگر بپذیرد و کارفرما هم تعهد پرداخت درست داشته باشد. اما توافقی بودن به این معنی نیست که هر توافقی معتبر است. قانون برای اضافهکاری یک سری مرزهای واضح گذاشته است:
- کارگر باید رضایت داشته باشد؛ اجباری کردن اضافهکاری درست نیست.
- اضافهکاری باید با نرخ قانونی پرداخت شود (کمتر از آن، خلاف قانون و قابل پیگیری است).
- از نظر استاندارد، اضافهکاری روزانه سقف دارد (برای جلوگیری از فرسایش و فشار کاری).
- برای برخی گروهها مانند کارگران نوجوان، اضافهکاری ممنوع است.
پس اگر در قراردادی نوشته شود «اضافهکاری شامل حقوق است» یا «اضافهکاری پرداخت نمیشود»، این نوع شروط معمولاً میتواند محل اختلاف و اعتراض قانونی شود؛ چون حق اضافهکاری، جزو حقوق شناختهشده کارگر است.
📌یک نکته خیلی مهم برای جلوگیری از اشتباه در محاسبه
در زندگی واقعی ممکن است یک نفر همزمان این شرایط را داشته باشد:
- چند ساعت اضافهکاری عادی (بعد از پایان شیفت)
- چند ساعت کار در تعطیل رسمی
- چند ساعت جمعهکاری
- و حتی بخشی از ساعاتش هم شبکاری (۲۲ تا ۶)
اگر اینها با هم قاطی شوند، محاسبه دستی سخت میشود و اختلاف زیاد پیش میآید. برای همین بهترین روش این است که کاربر ساعتها را تفکیکشده وارد کند تا خروجی دقیق و قابل دفاع داشته باشد؛ دقیقاً همان کاری که ما در ابزار انجام دادیم.
نکات حقوقی و مدیریتی مهم درباره اضافهکاری
اضافهکاری فقط یک محاسبه عددی نیست؛ موضوعی است که هم از نظر حقوقی حساس است و هم از نظر مدیریتی اثر مستقیم روی هزینهها، رضایت کارکنان و حتی بهرهوری سازمان دارد. بسیاری از اختلافات کارگری، نه بهدلیل اصل اضافهکاری، بلکه بهخاطر نحوه ثبت، محاسبه و شفافسازی آن بهوجود میآید. در این بخش، به نکاتی میپردازیم که دانستن آنها کمک میکند هم کارگر بداند حقش چیست و هم کارفرما بداند چطور بدون دردسر قانونی، اضافهکاری را مدیریت کند.
ثبت اضافهکاری در لیست حقوق و بیمه، مطابق ضوابط سازمان تأمین اجتماعی انجام میشود و میتواند بر سابقه بیمه و بازنشستگی اثرگذار باشد.
اهمیت ثبت دقیق اضافهکاری در عمل
در فضای واقعی کار، اضافهکاریای که ثبت نشده باشد، از نظر حقوقی عملاً وجود خارجی ندارد. حتی اگر کارگر واقعاً ساعات اضافه کار کرده باشد، نبودِ ثبت مشخص در سیستم حضور و غیاب، فیش حقوقی یا اسناد کاری، اثبات آن را بسیار دشوار میکند.
از نگاه حقوقی، هرچه مسیر ثبت اضافهکاری شفافتر باشد، احتمال اختلاف کمتر میشود. از نگاه مدیریتی هم، ثبت دقیق کمک میکند مشخص شود اضافهکاری ناشی از افزایش مقطعی حجم کار است یا تبدیل به یک روند دائمی شده است. بسیاری از مدیران زمانی متوجه هزینه واقعی اضافهکاری میشوند که برای اولین بار آن را بهصورت شفاف و تفکیکشده میبینند.
اضافهکاری زیاد همیشه نشانه تعهد نیست
در برخی سازمانها، اضافهکاری بالا بهعنوان نشانه سختکوشی یا تعهد تلقی میشود، اما در عمل همیشه اینطور نیست. وقتی اضافهکاری به یک روال ثابت تبدیل میشود، معمولاً یکی از این مشکلات پشت آن است: کمبود نیرو، توزیع نادرست وظایف، یا برنامهریزی ضعیف شیفتها.
از منظر مدیریتی، اضافهکاری باید ابزار جبرانی موقت باشد، نه راهحل دائمی. ادامهدار شدن اضافهکاری، بهمرور باعث خستگی، افت تمرکز و حتی کاهش کیفیت کار میشود؛ مسائلی که هزینهشان معمولاً از خود اضافهکاری بیشتر است.
شفافیت در نوع اضافهکاری؛ نقطه پایان بسیاری از اختلافها
بخش زیادی از اختلافات زمانی شکل میگیرد که مشخص نیست یک ساعت کار، دقیقاً چه نوعی محسوب شده است؛ اضافهکاری عادی بوده، شبکاری بوده یا جمعهکاری. وقتی این تفاوتها در فیش حقوقی یا توضیحات پرداخت روشن نباشد، کارگر تصور میکند حقش ضایع شده و کارفرما تصور میکند پرداخت اضافه انجام داده است.
به همین دلیل، تفکیک شفاف ساعات کاری (عادی، شب، جمعه، تعطیل رسمی) و اعمال ضریب درست برای هرکدام، هم از نظر حقوقی و هم از نظر مدیریتی یک ضرورت است، نه یک انتخاب.
ریسکهای حقوقی اضافهکاری ثبتنشده برای کارفرما
از منظر قانون کار، اگر کارگری بتواند ثابت کند اضافهکاری انجام داده اما پرداخت نشده یا کمتر پرداخت شده است، امکان طرح شکایت وجود دارد. در چنین شرایطی، حتی نبود قرارداد مکتوب هم لزوماً به نفع کارفرما نیست؛ چون عرف کارگاه، پیامها، گزارشها و شهادتها میتوانند مبنای تصمیمگیری قرار بگیرند.
به همین دلیل، پرداخت اضافهکاری بدون ثبت یا توافقهای شفاهی، در بلندمدت یکی از پرریسکترین تصمیمها برای کارفرما محسوب میشود.
تأثیر اضافهکاری بر بیمه و آینده شغلی
اضافهکاریای که بهدرستی در لیست حقوق و بیمه ثبت شود، میتواند روی میانگین دستمزد بیمهای اثر بگذارد و در نهایت بر حقوق بازنشستگی تأثیر مثبت داشته باشد. اما اگر اضافهکاری پرداخت شود و بیمه نشود، کارگر در کوتاهمدت شاید دریافتی بیشتری داشته باشد، ولی در بلندمدت متضرر خواهد شد.
این موضوع یکی از نکاتی است که بسیاری از افراد، سالها بعد و هنگام محاسبه سابقه بیمه متوجه آن میشوند.
یک توصیه عملی برای هر دو طرف
برای کارگران، بهترین کار این است که ساعات واقعی کارشان را برای خودشان هم ثبت کنند و صرفاً به عدد نهایی فیش حقوقی اکتفا نکنند. دانستن تفاوت انواع اضافهکاری و بررسی جزئیات پرداخت، جلوی بسیاری از سوءتفاهمها را میگیرد.
برای کارفرمایان و مدیران هم، شفافیت در محاسبه و استفاده از یک رویه مشخص و قابل توضیح، معمولاً سادهترین و کمهزینهترین راه جلوگیری از اختلافات آینده است.
