فسخ قرارداد کار در قانون کار یعنی پایان دادن به رابطه کاری پیش از موعد قرارداد و فقط در شرایط مشخص و قانونی امکانپذیر است. در اغلب قراردادهای موقت، فسخ یکطرفه مجاز نیست و در قراردادهای دائم هم فسخ باید طبق ضوابط قانون انجام شود. هر فسخ خارج از این چارچوب میتواند غیرقانونی و قابل اعتراض باشد.
در این صفحه چه میخوانید
بهطور خلاصه:
- فسخ قرارداد کار فقط در موارد قانونی خاص معتبر است
- در قرارداد موقت، فسخ یکطرفه اصولاً ممنوع است
- در قرارداد دائم، فسخ معمولاً با شرایط مشخص انجام میشود
- فسخ غیرقانونی میتواند منجر به شکایت و پرداخت خسارت شود
فسخ قرارداد کار به چه معناست؟
فسخ قرارداد کار یعنی پایان دادن به رابطه کاری پیش از موعد مقرر قرارداد به اراده یکی از طرفین، آن هم در چارچوب شرایطی که قانون اجازه داده است. به بیان سادهتر، وقتی هنوز زمان قرارداد تمام نشده اما یکی از طرفین میخواهد همکاری را قطع کند، اگر این کار از مسیر قانونی انجام شود، به آن «فسخ قرارداد» گفته میشود.
از نظر حقوقی، فسخ نوعی انحلال یکجانبه قرارداد است؛ یعنی قرارداد با تصمیم یکی از طرفین از ادامه اجرا بازمیایستد. البته این مفهوم فقط درباره قراردادهای لازم معنا دارد؛ قراردادهایی که اصل بر ادامه آنهاست و برهم زدنشان بدون مجوز قانونی ممکن نیست. به همین دلیل است که در قانون کار، فسخ یک امر استثنایی محسوب میشود، نه یک اختیار آزاد و همیشگی.
تفاوت فسخ قرارداد با خاتمه قرارداد
یکی از اشتباهات رایج این است که «فسخ قرارداد» با «خاتمه قرارداد» یکی دانسته میشود، در حالیکه این دو کاملاً متفاوتاند.
خاتمه قرارداد زمانی اتفاق میافتد که قرارداد بهطور طبیعی به پایان خود میرسد؛ مثلاً مدت قرارداد موقت تمام میشود یا کاری که برای آن قرارداد بسته شده، به اتمام میرسد. در این حالت، قرارداد خودبهخود پایان مییابد و نیازی به تصمیم یا اقدام خاص از سوی کارگر یا کارفرما نیست.
اما فسخ قرارداد یک اقدام ارادی و پیش از موعد است. یعنی قرارداد هنوز معتبر و در حال اجراست، اما یکی از طرفین میخواهد آن را زودتر از زمان مقرر متوقف کند. همین تفاوت باعث میشود که فسخ، حساستر باشد و قانون برای آن شرایط سختتری در نظر بگیرد.
به زبان ساده:
- خاتمه قرارداد = پایان طبیعی و زمانمند
- فسخ قرارداد = پایان زودهنگام و ارادی
درک این تفاوت برای ادامه مقاله حیاتی است، چون بسیاری از اختلافات کارگری دقیقاً از همینجا شروع میشوند.
تفاوت فسخ قرارداد با تعلیق قرارداد
تعلیق قرارداد کار به معنای قطع موقت اجرای قرارداد است، نه پایان آن. در تعلیق، رابطه کاری همچنان وجود دارد اما اجرای تعهدات برای مدتی متوقف میشود. نمونههای رایج تعلیق شامل مرخصی بدون حقوق، خدمت سربازی، بازداشت موقت یا شرایط خاص پزشکی است.
در مقابل، فسخ قرارداد به معنای قطع کامل رابطه کاری است. بعد از فسخ، دیگر تعهدی برای ادامه همکاری وجود ندارد و قرارداد از نظر حقوقی خاتمه پیدا میکند.
تفاوت اصلی این دو در «دائمی یا موقتی بودن قطع رابطه» است. تعلیق، یک توقف موقت با امکان بازگشت به کار است؛ اما فسخ، پایان قطعی همکاری محسوب میشود. دانستن این مرز به کارگر و کارفرما کمک میکند تصمیمی بگیرند که بعدها باعث سوءتفاهم یا اختلاف حقوقی نشود.
ماده ۲۵ قانون کار و ممنوعیت فسخ یکجانبه قرارداد
یکی از پرتکرارترین پرسشهای کاربران این است:
«آیا میشود قرارداد کار را یکطرفه فسخ کرد؟»
پاسخ قانون کار به این سؤال، در اغلب موارد صریح و قاطع است: خیر.
قانونگذار در ماده ۲۵ قانون کار تکلیف این موضوع را روشن کرده و جلوی تفسیرهای سلیقهای را گرفته است. متن ماده ۲۵ بهروشنی میگوید:
«در قرارداد کار با مدت موقت یا برای انجام کار معین، هیچیک از طرفین بهتنهایی حق فسخ قرارداد را ندارند.»
این جمله کوتاه، اما بسیار مهم، یک اصل کلی را بیان میکند:
در قراردادهای مدتدار (موقت یا کار معین)، فسخ یکطرفه قرارداد کار اصولاً ممنوع است؛ نه کارفرما میتواند هر زمان که خواست قرارداد را فسخ کند و نه کارگر چنین اختیاری دارد.
به بیان ساده و کاربردی:
وقتی برای یک مدت مشخص قرارداد بسته شده، قانون انتظار دارد دو طرف تا پایان همان مدت به قرارداد پایبند بمانند. فسخ زودتر از موعد، فقط در موارد استثنایی و قانونی امکانپذیر است.
اصل بر غیرقانونی بودن فسخ یکطرفه است، نه مجاز بودن آن.
این نکته هم برای کارگر مهم است و هم برای کارفرما؛ چون فسخ غیرقانونی میتواند منجر به شکایت، پرداخت خسارت و حتی الزام به بازگشت به کار شود.
استثنا: دوره آزمایشی (ماده ۱۱ قانون کار)
قانون کار با وجود سختگیری در فسخ یکجانبه، یک استثنای مهم در نظر گرفته است و آن دوره آزمایشی کار است.
طبق ماده ۱۱ قانون کار، در ابتدای همکاری میتوان مدتی را بهعنوان دوره آزمایشی تعیین کرد. در این بازه، هم کارگر و هم کارفرما این حق را دارند که بدون اخطار قبلی و بدون پرداخت خسارت، همکاری را قطع کنند. این یعنی در دوره آزمایشی، فسخ قرارداد از سوی هر یک از طرفین مجاز و قانونی است.
قانون برای جلوگیری از سوءاستفاده، حداکثر مدت دوره آزمایشی را مشخص کرده است:
- برای کارگران ساده و نیمهماهر: حداکثر یک ماه
- برای کارگران ماهر و دارای تخصص بالا: حداکثر سه ماه
در این مدت، اگر هر یک از طرفین به این نتیجه برسند که ادامه همکاری به نفعشان نیست، میتوانند بدون طی تشریفات سنگین فسخ، قرارداد را خاتمه دهند. به همین دلیل، بسیاری از اختلافات فسخ زودهنگام، ریشه در این دارد که دوره آزمایشی درست تعریف نشده یا اصلاً ذکر نشده است.
به زبان ساده:
- خارج از دوره آزمایشی → فسخ یکطرفه معمولاً غیرقانونی
- داخل دوره آزمایشی → فسخ قرارداد دوره آزمایشی مجاز و کمریسک
موارد خاتمه خودکار قرارداد کار (فسخ غیرارادی)
همه پایانهای همکاری در قانون کار نتیجه تصمیم کارگر یا کارفرما نیست. در برخی شرایط، قرارداد کار بهصورت خودکار و قهری خاتمه پیدا میکند؛ یعنی بدون اینکه کسی استعفا بدهد، فسخ کند یا اخراجی در کار باشد. از نظر حقوقی، این وضعیتها «فسخ ارادی» محسوب نمیشوند، بلکه خاتمه طبیعی قرارداد هستند.
شناخت این موارد مهم است؛ چون بسیاری از اختلافها از جایی شروع میشود که یکی از طرفین تصور میکند فسخی انجام شده، در حالیکه قانون، موضوع را خاتمه خودبهخودی قرارداد میداند.
فوت کارگر
با فوت کارگر، قرارداد کار بهطور خودکار منحل میشود و رابطه کاری پایان مییابد. در این حالت، ادامه قرارداد اصولاً معنا ندارد، چون انجام کار شخصی بوده و با فوت کارگر امکان اجرا از بین میرود.
نکته مهم اینجاست که با پایان قرارداد، حقوق کارگر از بین نمیرود. حقوق معوقه، سنوات و مطالبات مالی کارگر به وراث قانونی او پرداخت میشود و در صورت احراز شرایط، مستمری بازماندگان از سوی سازمان تأمین اجتماعی برقرار خواهد شد. بنابراین فوت کارگر، پایان کار است، نه پایان حقوق.
ازکارافتادگی کلی کارگر
اگر کارگر دچار ازکارافتادگی کلی و دائم شود، قرارداد کار خاتمه مییابد. ازکارافتادگی کلی یعنی حالتی که کارگر بهطور کامل توانایی انجام کار را از دست داده و امکان بازگشت به شغل وجود ندارد.
در این حالت، ادامه رابطه کاری عملاً ممکن نیست و قانون، قرارداد را خاتمهیافته تلقی میکند. در مقابل، ازکارافتادگی جزئی چنین اثری ندارد و بهتنهایی باعث پایان قرارداد نمیشود. تشخیص کلی یا جزئی بودن ازکارافتادگی، معمولاً بر عهده مراجع پزشکی و سازمان تأمین اجتماعی است.
بازنشستگی کارگر
با رسیدن کارگر به سن و سابقه بازنشستگی و صدور حکم بازنشستگی، رابطه کاری نیز بهطور قانونی پایان مییابد. از این لحظه به بعد، کارفرما میتواند قرارداد را خاتمهیافته بداند و دیگر الزامی به ادامه همکاری وجود ندارد.
بازنشستگی یک نمونه روشن از خاتمه خودکار قرارداد است؛ نه فسخ یکجانبه و نه اخراج. پس از آن، کارگر از مسیرهای قانونی، حقوق بازنشستگی خود را دریافت میکند و تسویهحساب پایان کار نیز انجام میشود.
پایان مدت یا اتمام کار در قراردادهای موقت یا کار معین
در قراردادهای موقت، وقتی مدت قرارداد به پایان میرسد و تمدید نمیشود، قرارداد خودبهخود خاتمه پیدا میکند. در این وضعیت، هیچیک از طرفین فسخی انجام ندادهاند؛ بلکه قرارداد به پایان طبیعی خود رسیده است.
در قراردادهای کار معین نیز، با اتمام پروژه یا کاری که قرارداد برای آن بسته شده، رابطه کاری منحل میشود. مثلاً اگر قرارداد برای اجرای یک پروژه مشخص بوده و آن پروژه به پایان برسد، قرارداد هم خاتمه مییابد.
نکته مهم این است که این موارد، فسخ یکطرفه محسوب نمیشوند و از نظر قانون، کاملاً طبیعی و قابل پیشبینی هستند.
پس بهطور خلاصه، قرارداد کار در چهار حالت اصلی میتواند بدون تصمیم مستقیم طرفین خاتمه پیدا کند: فوت کارگر، بازنشستگی، ازکارافتادگی کلی و اتمام مدت یا کار موضوع قرارداد. این موارد، همان چیزی هستند که کاربران از آن با عنوان «فسخ خودبهخودی یا قهری قرارداد» یاد میکنند، در حالیکه قانون آنها را بهعنوان خاتمه خودکار قرارداد کار میشناسد.
فسخ قرارداد کار توسط کارفرما (اخراج قانونی)
در عمل، یکی از پرتنشترین لحظههای رابطه کاری، زمانی است که کارفرما تصمیم به قطع همکاری با کارگر میگیرد. خیلی از کارگران میپرسند:
«آیا کارفرما هر وقت بخواهد میتواند اخراجم کند؟»
پاسخ قانون کار روشن است: خیر.
قانون کار ایران با هدف حمایت از امنیت شغلی، اختیار فسخ قرارداد کار توسط کارفرما را محدود و مشروط کرده است. یعنی اخراج کارگر فقط زمانی قانونی است که هم دلیل موجه وجود داشته باشد و هم مسیر قانونی بهدرستی طی شود. در غیر این صورت، اخراج میتواند غیرقانونی تلقی شود و برای کارفرما دردسر حقوقی ایجاد کند.
مبنای اصلی این موضوع، ماده ۲۷ قانون کار است؛ مادهای که دقیقاً میگوید اخراج چه زمانی مجاز است و چه زمانی نه.
شرایط قانونی اخراج طبق ماده ۲۷ قانون کار
طبق ماده ۲۷، کارفرما زمانی میتواند قرارداد کار را فسخ کند که کارگر بهطور جدی در انجام وظایفش کوتاهی کرده باشد یا مقررات و آییننامههای انضباطی محل کار را نقض کرده باشد. منظور از این قصور، اشتباهات جزئی یا اختلاف نظر ساده نیست؛ بلکه تخلفی است که ادامه همکاری را واقعاً دشوار یا غیرممکن میکند.
اما قانون به همین هم بسنده نکرده است. کارفرما قبل از اخراج، باید به کارگر تذکر داده باشد؛ آن هم ترجیحاً بهصورت کتبی. این تذکرات نشان میدهد که کارگر فرصت اصلاح داشته و اخراج، تصمیمی ناگهانی یا احساسی نبوده است. اخراج بدون سابقه اخطار، معمولاً در اداره کار بهراحتی پذیرفته نمیشود.
نکته مهم دیگر این است که اخراج نباید فقط تصمیم یکطرفه کارفرما باشد. قانون تأکید کرده که نظر مثبت شورای اسلامی کار یا انجمن صنفی (در صورت وجود) باید اخذ شود. این یعنی یک مرجع بیطرف باید بررسی کند که آیا اخراج واقعاً موجه است یا نه.
و در نهایت، حتی اگر همه این شرایط رعایت شده باشد، کارفرما موظف است تمام حقوق و مطالبات کارگر را پرداخت کند؛ از حقوق معوقه گرفته تا مانده مرخصی و حق سنوات که معمولاً معادل یک ماه آخرین مزد بهازای هر سال سابقه کار است. اخراج قانونی به معنای نپرداختن حقوق کارگر نیست.
اخراج چگونه باید انجام شود؟
در دنیای واقعی، اخراج قانونی یک امضای ساده پای یک نامه نیست. معمولاً مسیر به این شکل پیش میرود:
اول تخلف یا مشکل کاری باید مشخص و قابل اثبات باشد. بعد از آن، کارفرما به کارگر تذکر میدهد و فرصت اصلاح میدهد. اگر مشکل ادامه پیدا کند، تلاش میشود موضوع بدون تنش و با گفتوگو حل شود.
فقط زمانی که این راهها جواب ندهد، بحث اخراج جدی میشود و موضوع باید از مسیر قانونی، یعنی با نظر تشکل کارگری یا مراجع مربوط، جلو برود. هر جا این مراحل نادیده گرفته شود، اخراج از نظر اداره کار در معرض ایراد و اعتراض قرار میگیرد.
اگر کارگر به اخراج اعتراض داشته باشد چه میشود؟
اخراج پایان راه نیست. اگر کارگر احساس کند اخراجش غیرمنصفانه یا غیرقانونی بوده، میتواند اعتراض کند. در این حالت، موضوع ابتدا بررسی میشود و اگر اختلاف حل نشود، پرونده به هیأت تشخیص اداره کار میرود.
در صورت اعتراض به رأی این هیأت، رسیدگی نهایی در هیأت حل اختلاف انجام میشود. این مراجع میتوانند تصمیم کارفرما را تأیید کنند، یا اخراج را غیرقانونی بدانند و حتی حکم به بازگشت به کار یا پرداخت خسارت بدهند. به همین دلیل است که اخراج عجولانه، هم برای کارگر استرسزاست و هم برای کارفرما پرریسک.
پس اخراج قانونی یعنی دلیل واقعی + مسیر درست.
اگر یکی از این دو نباشد، اخراج میتواند به یک پرونده پرهزینه تبدیل شود. کارفرما باید بداند که قانون اجازه تصمیمهای ناگهانی را نمیدهد و کارگر هم باید بداند که در برابر اخراج غیرقانونی، بیدفاع نیست.
فسخ قرارداد کار توسط کارگر (استعفا)
در قانون کار، کارگر حق فسخ یکجانبه قرارداد را ندارد؛ اما برای او یک راه قانونی و امن در نظر گرفته شده است: استعفا. استعفا مسیر رسمی و قابل دفاع کارگر برای پایان همکاری است و اگر درست انجام شود، از بروز اختلاف و از بین رفتن حقوق جلوگیری میکند.
استعفا در قانون کار | مهلت قانونی، حقوق، تفاوت با ترک کار (۱۴۰۴)
شرایط استعفای قانونی کارگر
طبق بند «و» ماده ۲۱ قانون کار، کارگر باید استعفای خود را بهصورت کتبی و حداقل یک ماه زودتر به کارفرما اعلام کند. پس از ارائه نامه، کارگر موظف است تا پایان این مهلت به کار ادامه دهد، مگر اینکه کارفرما زودتر با خروج او موافقت کند.
قانون یک امتیاز مهم هم برای کارگر در نظر گرفته است: حق انصراف ۱۵روزه. یعنی تا ۱۵ روز پس از ارائه استعفا، کارگر میتواند تصمیمش را تغییر دهد و استعفا را پس بگیرد؛ بدون اینکه پیامد منفی برایش ایجاد شود.
تفاوت استعفا با ترک کار
استعفا با ترک کار یکی نیست. ترک کار یعنی رها کردن شغل بدون اطلاع و بدون طی مسیر قانونی؛ کاری که از نظر قانون، پرریسک و مشکلساز است. در ترک کار، کارگر ممکن است در دریافت حقوق، سنوات و تسویهحساب دچار دردسر شود و حتی پای اختلاف حقوقی به میان بیاید.
در مقابل، استعفای قانونی یعنی خروج محترمانه، قابل اثبات و کمتنش؛ مسیری که به کارگر اجازه میدهد حقوق و مطالبات خود را با خیال راحتتری پیگیری کند.
📌نکته مهم: اگر قصد خروج از کار را دارید، حتی در شرایط سخت کاری، ترک ناگهانی را انتخاب نکنید. یک نامه استعفای ساده و رعایت مهلت قانونی، میتواند جلوی بسیاری از مشکلات بعدی را بگیرد.
فسخ قرارداد کار در قراردادهای موقت و دائم
در قانون کار، امکان فسخ قرارداد کاملاً به نوع قرارداد بستگی دارد. اشتباه رایج این است که تصور میشود فسخ در قرارداد موقت و دائم شرایط یکسانی دارد، در حالیکه قانون بین این دو تفاوت جدی قائل شده است.
بهطور خلاصه:
در قرارداد دائم مسیر خروج مشخص است؛ اما در قرارداد موقت، فسخ یکجانبه تقریباً همیشه ممنوع است.
آیا فسخ یکطرفه قرارداد موقت ممکن است؟
طبق ماده ۲۵ قانون کار، فسخ یکجانبه قرارداد موقت مجاز نیست. نه کارفرما و نه کارگر حق ندارند قبل از پایان مدت قرارداد، همکاری را بهتنهایی قطع کنند.
حتی اگر در متن قرارداد شرطی مثل «حق فسخ با اخطار قبلی» نوشته شده باشد، این شرط معمولاً اعتبار قانونی ندارد و نمیتواند قانون را کنار بزند. اگر کارفرما برخلاف این اصل، کارگر موقت را اخراج کند، کارگر میتواند شکایت کند و حتی حقوق تا پایان مدت قرارداد را مطالبه نماید.
فسخ قرارداد کار دائم
قرارداد دائم پایان زمانی مشخصی ندارد و به همین دلیل، قانون فقط دو راه برای پایان آن شناخته است:
یا استعفای کارگر یا اخراج قانونی توسط کارفرما.
کارگر میتواند هر زمان با رعایت شرایط قانونی استعفا دهد. اما کارفرما فقط در صورت وجود دلیل موجه و طی تشریفات ماده ۲۷ قانون کار حق اخراج دارد. در قرارداد دائم، چیزی به نام فسخ آزاد و فوری وجود ندارد.
- قرارداد دائم → پایان با استعفا یا اخراج قانونی
- قرارداد موقت → فسخ یکطرفه ممنوع
- شرط فسخ در قرارداد موقت → معمولاً بیاعتبار
- فسخ غیرقانونی → قابل شکایت در اداره کار
