به زبان خیلی ساده، اخراج یعنی قطع یکطرفه رابطه کاری از طرف کارفرما.
اما برخلاف تصور رایج، در قانون کار ایران کارفرما نمیتواند هر زمان و به هر دلیلی کارگر را اخراج کند. اخراج فقط در شرایط مشخص و با رعایت مراحل قانونی معتبر است و در غیر این صورت، کارگر حق اعتراض و شکایت دارد. نکته مهم اینجاست که هر قطع همکاریای اخراج محسوب نمیشود و خیلی از اختلافها دقیقاً از همین اشتباه شروع میشود.
خلاصهی نکات مهم اخراج در قانون کار:
-
اخراج بدون دلیل موجه قانونی → معمولاً غیرقانونی است
در این صفحه چه میخوانید
-
اخراج بدون رأی هیأت حل اختلاف → قابل اعتراض است
-
اخراج ≠ ترک کار ≠ استعفا (هرکدام تعریف و آثار حقوقی متفاوتی دارند)
در ادامهی مقاله، دقیق و مرحلهبهمرحله توضیح میدهیم اخراج قانونی دقیقاً چیست، چه زمانی غیرقانونی میشود و کارگر در هر حالت چه حقوقی دارد؛ پس در ادامه همراه ما باشید.
اخراج در قانون کار دقیقاً یعنی چه؟
در قانون کار ایران، «اخراج» به این معناست که کارفرما بهصورت یکطرفه و بدون رضایت کارگر، رابطه کاری را قطع کند. نکته مهم اینجاست که اخراج، صرفاً یک تصمیم مدیریتی یا سلیقهای نیست؛ بلکه یک اقدام حقوقی با شرایط مشخص و محدود محسوب میشود.
برخلاف عرف رایج در برخی محیطهای کاری که تصور میشود «کارفرما هر زمان بخواهد میتواند کارگر را اخراج کند»، قانون کار چنین اختیاری را بهصورت مطلق به کارفرما نمیدهد. از نگاه قانون، ادامه یا قطع رابطه کاری، تابع ضوابط مشخصی است که هدف آن حمایت از امنیت شغلی کارگر و جلوگیری از سوءاستفاده است.
در واقع، اخراج زمانی از نظر قانون معتبر تلقی میشود که دلیل موجه قانونی داشته باشد و معمولاً پس از بررسی در مراجع حل اختلاف اداره کار تأیید شود. به همین دلیل است که بسیاری از اخراجهایی که در عمل اتفاق میافتند، از نظر حقوقی «اخراج قانونی» محسوب نمیشوند و قابل اعتراض و پیگیری هستند.
قانونگذار با این رویکرد تلاش کرده تعادلی میان اختیارات کارفرما و حقوق کارگر ایجاد کند؛ یعنی نه کارگر بدون مسئولیت باشد و نه کارفرما بتواند بدون دلیل، امنیت شغلی افراد را نادیده بگیرد.
ضوابط مربوط به اخراج کارگر، فسخ قرارداد و رسیدگی به اختلافات کارگری بر اساس مقررات قانون کار جمهوری اسلامی ایران تعیین میشود که متن و توضیحات رسمی آن در وبسایت وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی منتشر شده است.
چه زمانی اخراج کارگر قانونی است؟
برخلاف تصور رایج در بازار کار، اخراج کارگر یک تصمیم یکطرفه و سلیقهای نیست. قانون کار ایران برای اخراج، شرایط مشخص و محدودی در نظر گرفته است و فقط در همین چارچوبها، اخراج میتواند قانونی تلقی شود. اگر حتی یکی از این شرایط رعایت نشود، اخراج معمولاً قابل اعتراض خواهد بود.
در ادامه، مهمترین حالتهایی را میبینید که قانون کار، اخراج را در آنها مجاز میداند.
اخراج با نظر کمیته انضباطی
در کارگاههایی که کمیته انضباطی رسمی دارند، یکی از راههای قانونی اخراج، صدور رأی از سوی این کمیته است.
البته صرف تشکیل کمیته کافی نیست؛ تصمیم اخراج باید پس از بررسی تخلف، شنیدن دفاع کارگر و ثبت صورتجلسه انجام شود.
📌نکته مهم اینجاست که:
- کمیته انضباطی باید مطابق آییننامههای مصوب وزارت کار فعالیت کند
- رأی آن باید مستند و قابل ارائه به مراجع حل اختلاف باشد
در غیر این صورت، حتی اخراجی که «ظاهراً قانونی» بهنظر میرسد، میتواند رد شود.
اخراج به دلیل قصور یا تخلف اثباتشده
قانون کار این اختیار را به کارفرما داده که در صورت قصور جدی، تخلف مکرر یا نقض آشکار وظایف شغلی، اقدام به اخراج کند؛ اما با یک شرط اساسی:
تخلف باید قابل اثبات باشد.
یعنی:
- اخطارها باید قبلاً داده شده باشند
- تخلف ثبت و مستند شده باشد
- امکان دفاع برای کارگر وجود داشته باشد
📢 اخراج صرفاً بهدلیل نارضایتی، اختلاف شخصی یا «اعتماد نداشتن» کارفرما، از نظر قانون دلیل موجه محسوب نمیشود.
اخراج در پایان قرارداد موقت
یکی از پرتکرارترین سوءبرداشتها همینجاست.
💡در قراردادهای موقت و مدتدار، اگر قرارداد به پایان برسد و تمدید نشود، از نظر حقوقی معمولاً «اخراج» محسوب نمیشود، بلکه اتمام قرارداد است.
☝️اما دقت کن:
- اگر قرارداد هنوز اعتبار داشته باشد و کارفرما قبل از پایان مدت، رابطه کاری را قطع کند → میتواند اخراج تلقی شود
- اگر قراردادهای موقت بهصورت پشتسرهم تمدید شده باشند، موضوع میتواند پیچیدهتر شود و قابل بررسی در اداره کار باشد
به همین دلیل، نوع قرارداد و زمان قطع همکاری نقش بسیار مهمی در تشخیص «اخراج قانونی یا غیرقانونی» دارد.
اخراج غیرقانونی از نگاه قانون کار
در بازار کار ایران، بخش قابلتوجهی از اخراجها در عمل غیرقانونی هستند، اما چون کارگر از حق و مسیر اعتراض خبر ندارد، معمولاً بدون پیگیری رها میشوند.
قانون کار برخلاف تصور رایج، به کارفرما اجازه نمیدهد هر زمان و به هر دلیلی رابطه کاری را قطع کند.
اخراج زمانی «غیرقانونی» محسوب میشود که یکی از الزامات قانونی رعایت نشده باشد؛ حتی اگر کارفرما از نظر خودش «دلیل» داشته باشد.
نمونههای رایج اخراج غیرقانونی در بازار کار
در عمل، اخراجهای غیرقانونی معمولاً در این موقعیتها اتفاق میافتند:
کارگری که بدون اخطار قبلی و ناگهانی کنار گذاشته میشود،
کارگری که بهدلیل مطالبه حقوق، اضافهکاری یا بیمه با قطع همکاری مواجه میشود،
کارگری که بدون تشکیل کمیته انضباطی و بدون طی مراحل رسمی اخراج میشود،
یا کارگری که در میانه قرارداد معتبر، صرفاً با یک پیام یا تماس تلفنی «اخراج» میشود.
⚠️ در همه این موارد، تصمیم کارفرما بهتنهایی کافی نیست و از نگاه قانون کار، چنین اخراجی میتواند قابل اعتراض باشد.
اشتباهات رایج کارفرما که اخراج را غیرقانونی میکند
بسیاری از کارفرماها تصور میکنند چون حقوق پرداخت کردهاند یا قرارداد امضا شده، اختیار کامل دارند. اما اشتباهات رایج زیر، اخراج را از نظر قانونی مخدوش میکند:
نادیده گرفتن نظر یا رأی مراجع حل اختلاف،
اتکا به برداشت شخصی بدون مستندات و گزارش رسمی،
عدم تفکیک بین «پایان قرارداد» و «اخراج»،
یا تصور اینکه قرارداد موقت، مجوز اخراج بدون ضابطه است.
قانون کار بیشتر از آنچه تصور میشود، به روند و تشریفات اهمیت میدهد؛ نه صرفاً به نیت کارفرما.
چه زمانی کارگر حق اعتراض دارد؟
هر زمان که اخراج بدون طی مسیر قانونی انجام شده باشد، کارگر حق دارد اعتراض کند؛ حتی اگر:
قرارداد موقت داشته باشد،
مدت کوتاهی در کارگاه کار کرده باشد،
یا کارفرما عنوان «عدم نیاز» را مطرح کند.
در چنین شرایطی، کارگر میتواند از طریق اداره کار، موضوع را پیگیری کند و در صورت اثبات غیرقانونی بودن اخراج، حقوق معوقه، بازگشت به کار یا دریافت مقرری را مطالبه کند.
📢 نکتهای که بسیاری از کارگران از آن بیخبرند این است که در صورت اخراج غیرقانونی، موضوع فقط «قطع همکاری» نیست؛ بلکه آثار مهمی روی بیمه بیکاری، سابقه بیمه و حقوق آینده هم دارد.
کارگر بعد از اخراج چه حقوقی دارد؟
اخراج حتی اگر قانونی باشد به این معنا نیست که کارگر دست خالی از کارگاه خارج شود. قانون کار برای زمانی که رابطه کاری پایان پیدا میکند، مجموعهای از حقوق قطعی و غیرقابلچشمپوشی برای کارگر در نظر گرفته است. متأسفانه بسیاری از اختلافها دقیقاً از همینجا شروع میشود؛ جایی که کارگر نمیداند چه چیزهایی حق اوست و کارفرما هم بعضی موارد را نادیده میگیرد.
در ادامه، مهمترین حقوق کارگر بعد از اخراج را به زبان ساده مرور میکنیم.
حقوق معوقه
تمام حقوقی که کارگر تا روز آخر کار کرده اما هنوز دریافت نکرده است—از جمله حقوق ماه آخر، اضافهکاریها، کار در تعطیلات یا هر مزدی که در فیش نیامده—باید بهطور کامل تسویه شود.
اخراج، هیچ تأثیری بر از بین رفتن این حق ندارد؛ حتی اگر اختلاف یا شکایت در جریان باشد، اصل حقوق معوقه پابرجاست.
سنوات پایان کار
سنوات یا حق پایان کار، یکی از مهمترین حقوق کارگر پس از اخراج است.
طبق قانون، به ازای هر سال سابقه کار (حتی کمتر از یک سال)، معادل یک ماه آخرین حقوق بهعنوان سنوات به کارگر تعلق میگیرد.
نکته مهم این است که:
- اخراج قانونی یا غیرقانونی، اصل سنوات را از بین نمیبرد
- حتی در قراردادهای موقت هم سنوات باید پرداخت شود
عیدی و پاداش
اگر اخراج در طول سال اتفاق بیفتد، کارگر به نسبت مدت زمانی که در آن سال کار کرده است، عیدی و پاداش دریافت میکند.
این مبلغ بهصورت کامل یا نسبی (بر اساس ماههای کارکرد) محاسبه میشود و کارفرما نمیتواند به بهانه اخراج، از پرداخت آن خودداری کند.
برای جزئیات دقیقتر و محاسبه عددی، میتوانی به مقاله عیدی و سنوات ۱۴۰۴ | بهترین ابزار محاسبه آنلاین + دانلود بخشنامه رسمی مراجعه کنی.
وضعیت بیمه و سابقه
کارفرما موظف است بیمه کارگر را تا آخرین روز کاری رد کرده باشد.
اگر بعد از اخراج مشخص شود که بخشی از سابقه بیمه پرداخت نشده یا ناقص ثبت شده، کارگر میتواند از طریق اداره کار یا تأمین اجتماعی آن را پیگیری کند. سابقه بیمه، حق کارگر است و با اخراج از بین نمیرود.
امکان استفاده از بیمه بیکاری
در صورتی که اخراج غیرارادی باشد (مثل اخراج بدون تخلف یا پایان قرارداد) و شرایط قانونی دیگر هم وجود داشته باشد، کارگر میتواند برای بیمه بیکاری اقدام کند.
اما اگر اخراج ناشی از ترک کار یا استعفا باشد، معمولاً این امکان وجود ندارد.
اگر میخواهی دقیق بدانی چه کسانی مشمول میشوند و مبلغ مقرری چطور محاسبه میشود، این مقاله راهنمای کامل است:
🔗 💡بیمه بیکاری ۱۴۰۴ | شرایط، مدارک و ابزار محاسبه آنلاین مبلغ مقرری
تفاوت اخراج، ترک کار و استعفا چیست؟
در عمل، خیلی از کارگرها و حتی کارفرماها این سه مفهوم را بهجای هم استفاده میکنند؛ در حالی که از نگاه قانون کار، اخراج، ترک کار و استعفا سه وضعیت کاملاً متفاوت هستند و هرکدام آثار حقوقی، بیمهای و اعتراضی خاص خودشان را دارند.
اشتباه گرفتن این مفاهیم میتواند باعث از دست رفتن حق شکایت، بیمه بیکاری یا حتی سنوات شود. به همین دلیل، قبل از هر اقدامی (مثل شکایت یا ثبت درخواست بیمه بیکاری) باید دقیق بدانید کدام نوع قطع همکاری برای شما اتفاق افتاده است.
بهصورت خلاصه:
- اخراج تصمیمی است که از سمت کارفرما گرفته میشود.
- استعفا تصمیم آگاهانه و رسمی کارگر برای قطع همکاری است.
- ترک کار معمولاً خروج ناگهانی و بدون طی تشریفات قانونی محسوب میشود و بیشترین ریسک را برای کارگر دارد.
برای اینکه تفاوتها کاملاً روشن شود، جدول زیر را ببینید:
جدول مقایسه اخراج، ترک کار و استعفا
| نوع قطع همکاری | تصمیم با چه کسی است؟ | امکان اعتراض قانونی |
|---|---|---|
| اخراج | کارفرما | ✅ بله (در صورت غیرقانونی بودن) |
| استعفا | کارگر | ❌ معمولاً خیر |
| ترک کار | کارگر (بدون تشریفات قانونی) | ❌ بسیار محدود یا ندارد |
📢 نکته مهم حقوقی
در بسیاری از پروندههای اداره کار، کارفرما تلاش میکند اخراج را بهعنوان ترک کار ثبت کند تا مسئولیت کمتری بپذیرد. به همین دلیل، ثبت دقیق نوع قطع همکاری در اسناد، پیامها، صورتجلسهها و حتی پیامکها اهمیت زیادی دارد.
اگر مطمئن نیستید وضعیت شما اخراج بوده یا ترک کار تلقی شده، قبل از هر اقدامی (مثل بیمه بیکاری یا تسویه حساب)، بهتر است موضوع را بررسی و مستند کنید.
بعد از اخراج چه اقداماتی انجام دهیم؟
اگر اخراج شدهاید، اولین واکنش شما میتواند مسیر آیندهتان را مشخص کند. عجله، امضای ناآگاهانه یا بیتوجهی به مدارک، یکی از رایجترین اشتباهات کارگران پس از اخراج است.
در قدم اول، آرامش خود را حفظ کنید و این اقدامات ساده اما مهم را انجام دهید:
- مدارک خود را حفظ کنید
قرارداد، فیش حقوقی، پیامها، ابلاغیهها یا هر مدرکی که نشاندهنده رابطه کاری است، بسیار ارزشمند است. - چیزی را عجولانه امضا نکنید
مخصوصاً برگههایی با عنوان «تسویه حساب کامل» یا «رضایتنامه»؛ امضای آنها میتواند حق اعتراض شما را از بین ببرد. - در صورت تردید، به اداره کار مراجعه کنید
حتی یک مشاوره کوتاه میتواند مشخص کند اخراج شما قانونی بوده یا قابل اعتراض است و آیا امکان پیگیری وجود دارد یا نه.
📌 اگر اخراج شما غیرقانونی تشخیص داده شود، ممکن است علاوه بر حقوق معوقه و سنوات، امکان استفاده از بیمه بیکاری نیز برایتان فراهم شود.
رسیدگی به شکایات مربوط به اخراج، حقوق معوقه و اختلافات بین کارگر و کارفرما از طریق مراجع حل اختلاف اداره کار انجام میشود که اطلاعات رسمی آن در سامانه وزارت کار قابل مشاهده است.
