بازگشت به کار برای بسیاری از مادران، هم‌زمان با آغاز یکی از مهم‌ترین دوره‌های زندگی نوزادشان است: دوران تغذیه با شیر مادر. در این بازه حیاتی، تأمین تغذیه مناسب کودک نه‌تنها بر سلامت جسمی و رشد مغزی او اثر می‌گذارد، بلکه ارتباط عاطفی مادر و فرزند را نیز مستحکم می‌کند. به همین دلیل، حق شیردهی مادران شاغل یکی از مهم‌ترین ابزارهای حمایت از سلامت خانواده و نسل آینده به شمار می‌رود.
در این صفحه چه می‌خوانید
از سوی دیگر، مادران شاغل با چالش‌های واقعی و فیزیولوژیکی در محیط کار مواجه‌اند: ترشح شیر در ساعات کاری، نیاز به زمان و مکان مناسب برای شیردهی، نگرانی از ترک نوزاد و فشار مضاعف کاری. اگر قوانین کار به این نیازهای طبیعی و انسانی بی‌توجه باشند، نتیجه‌اش میتواند ترک شغل، افت بهره‌وری یا حتی بروز آسیب‌های روانی برای مادران باشد.
در قانون کار ایران، ماده ۷۸ به‌عنوان اصلی‌ترین مرجع قانونی، به صراحت از حق شیردهی مادران حمایت کرده است. اما آیا این حمایت در عمل اجرا میشود؟ آیا مادران از حقوق خود آگاه‌اند؟ آیا کارفرمایان الزامی به فراهم‌کردن شرایط مناسب دارند؟ این‌ها سؤالاتی‌اند که بسیاری از کاربران در جست‌وجوی پاسخشان هستند.
مقایسه با قوانین بین‌المللی نشان می‌دهد که ایران از نظر تصویب حق شیردهی، گام‌هایی مثبت برداشته است؛ اما اجرای کامل، آگاه‌سازی عمومی و سازوکارهای حمایتی همچنان نیاز به بهبود دارند. برای مثال، در اسناد سازمان بین‌المللی کار (ILO) توصیه شده است که مادران شاغل حداقل دو بار در روز و به مدت مشخصی بتوانند از مرخصی شیردهی بهره‌مند شوند و کارفرما موظف به فراهم کردن فضای بهداشتی و امن برای این کار است.
بر اساس استانداردهای جهانی مانند کنوانسیون حمایت از مادران شاغل سازمان بین‌المللی کار، کشورها موظف به تأمین حداقل‌هایی برای حفظ سلامت مادران و نوزادان هستند.
در این مقاله، با زبانی ساده و حقوقی، تلاش می‌کنیم به تمامی سؤالات شما در مورد حق شیردهی در قانون کار ایران پاسخ دهیم. اگر مادر شاغل هستید، یا کارفرمایی هستید که می‌خواهید قوانین را درست اجرا کنید، یا حتی در حال جست‌وجوی شغل مناسب پس از زایمان هستید، این مطلب برای شما نوشته شده است.
بخش اول: مروری بر قانون ماده ۷۸ قانون کار
ماده ۷۸ قانون کار ایران؛ متن کامل و تحلیل
ماده ۷۸ قانون کار جمهوری اسلامی ایران صراحتاً درباره حق شیردهی مادران شاغل چنین مقرر می‌دارد:
«در کارگاه‌هایی که دارای کارگر زن هستند، کارفرما مکلف است به مادران شیرده تا پایان دو سالگی کودک، پس از هر سه ساعت کار، نیم ساعت فرصت شیر دادن بدهد. این فرصت جزء ساعات کار آنان محسوب میشود. همچنین کارگاه‌ها موظفند متناسب با تعداد کودکان و با رعایت استانداردها، مراکز مربوط به نگهداری کودکان (مانند شیرخوارگاه، مهدکودک و…) را در جوار کارگاه ایجاد نمایند.»
علاوه بر ماده ۷۸ قانون کار، قانون «ترویج تغذیه با شیر مادر و حمایت از مادران در دوران شیردهی» تصویب‌شده در مجلس شورای اسلامی نیز حمایت از مادران شاغل را تضمین کرده است (ماده ۳، اصلاح‌شده تا ۲۴ ماهگی کودک)
بر اساس آیین‌نامه اجرایی قانون ترویج تغذیه با شیر مادر (مصوب هیأت وزیران)، کارفرماها موظف به تأمین محیط مناسب شیردهی و ایجاد شیرخوارگاه در کارگاه‌های مشمول قانون هستند
این ماده قانونی دو نکته مهم را در بر دارد:
اختصاص فرصت شیردهی به مادران شاغل
الزام به تأسیس مراکز نگهداری کودک در محل کارگاه (در صورت امکان و ضرورت)
منظور از “ساعت شیردهی” چیست؟
طبق این ماده، مادران میتوانند پس از هر سه ساعت کار، از نیم ساعت مرخصی شیردهی استفاده کنند. بنابراین در یک روز کاری ۸ ساعته، معمولاً مادران امکان استفاده از یک ساعت مرخصی شیردهی (در دو نوبت ۳۰ دقیقه‌ای) دارند.
نکته مهم:
این زمان جزو ساعات کاری رسمی محسوب میشود و نباید از حقوق یا مزایای مادر کسر شود.
مدت زمان برخورداری از این حق
حق استفاده از ساعت شیردهی برای مادران شاغل تا دو سالگی کودک ادامه دارد. محدود بودن این دوره به دو سال، منطبق با توصیه‌های پزشکی و سازمان جهانی بهداشت (WHO) درباره تغذیه انحصاری با شیر مادر در دو سال اول زندگی کودک است.
تفاوت حق شیردهی با مرخصی زایمان
یکی از پرسش‌های رایج در این زمینه، تفاوت بین «مرخصی زایمان» و «ساعت شیردهی» است.
مرخصی زایمان چیست؟
طبق قانون فعلی، مرخصی زایمان ۹ ماهه برای تولد یک کودک در نظر گرفته شده است. در صورت تولد دوقلو یا چندقلو، این مدت میتواند تا ۱۲ ماه افزایش یابد. در این مدت، مادر به‌طور کامل از محیط کار دور است و وظیفه‌ای برای حضور ندارد.
زمان آغاز ساعت شیردهی
حق استفاده از ساعت شیردهی پس از پایان مرخصی زایمان شروع میشود. یعنی زمانی که مادر به محیط کار بازمی‌گردد، میتواند تا دو سالگی کودک از این فرصت قانونی بهره‌مند شود.
مثال کاربردی:
اگر کودک ۳ ماهه هنگام بازگشت به کار باشد، مادر تا ۲۴ ماهگی کودک (یعنی ۲۱ ماه دیگر) مشمول حق شیردهی است.
قوانین و آیین‌نامه‌های تکمیلی مرتبط
آیین‌نامه اجرایی ترویج تغذیه با شیر مادر (مصوبه هیئت وزیران – ۱۳۷۵)
این آیین‌نامه که به منظور حمایت عملی از تغذیه با شیر مادر تصویب شده، چند نکته کلیدی دارد:
کارفرمایان باید امکان حداقل یک ساعت مرخصی در سه نوبت را برای شیردهی فراهم کنند.
ایجاد فضای مناسب و بهداشتی برای شیر دادن یا دوشیدن شیر مادر الزامی است.
برای کارگاه‌های بزرگ، الزام به تأسیس شیرخوارگاه یا مهدکودک وجود دارد.
قانون کاهش ساعات کار مادران شاغل (مصوب ۱۳۹۵)
در صورت داشتن کودک زیر ۶ سال دارای شرایط خاص (مانند بیماری خاص، معلولیت یا نداشتن پدر)، مادر میتواند ساعات کاری خود را تا ۳۶ ساعت در هفته کاهش دهد بدون آنکه حقوقش کاهش یابد. این قانون مکمل ماده ۷۸ است، اما فقط شامل مادرانی با شرایط خاص میشود.
حق استفاده از مهدکودک در محل کار (ارتباط با ماده ۷۶ قانون کار)
ماده ۷۶ قانون کار نیز به حقوق مادران در دوران بارداری و زایمان اشاره دارد. اگرچه صراحتاً به مهدکودک نپرداخته، اما در تلفیق با ماده ۷۸، برداشت عرفی این است که در کارگاه‌هایی با تعداد زیاد مادران دارای فرزند خردسال، کارفرما باید فضای نگهداری کودک را فراهم کند.
بر اساس آیین‌نامه‌های مصوب هیئت وزیران، برای کارگاه‌هایی با بیش از ۵۰ کارگر زن یا تعداد مشخصی کودک، احداث مهدکودک در محل کار ضروری است. در صورت عدم توان اجرایی، برخی کارفرمایان با عقد قرارداد با مهدهای کودک مجاور، این نیاز را برطرف می‌کنند.
جمع‌بندی این بخش:
ماده ۷۸ قانون کار، حق شیردهی مادران شاغل را به رسمیت شناخته است.
مادران میتوانند تا دو سالگی کودک و نیم ساعت پس از هر ۳ ساعت کار از این حق استفاده کنند.
این زمان جزو ساعات کاری محسوب میشود و هیچ تأثیری بر حقوق و مزایا ندارد.
مرخصی زایمان و ساعت شیردهی دو حق کاملاً جداگانه هستند.
آیین‌نامه‌های تکمیلی بر لزوم ایجاد فضای مناسب برای شیردهی و نگهداری کودک تأکید دارند.
کارگاه‌ها در صورت داشتن تعداد مشخص مادر دارای فرزند، موظف به تأسیس مهدکودک یا شیرخوارگاه هستند.
بخش دوم: نکات عملی برای مادران شاغل درباره حق شیردهی
نحوه استفاده از ساعت شیردهی در محیط کار
پس از پایان مرخصی زایمان و بازگشت به محل کار، مادران میتوانند از ساعت شیردهی روزانه استفاده کنند. قانون به‌صراحت اشاره دارد که مادران شیرده «پس از هر سه ساعت کار» میتوانند نیم ساعت مرخصی برای شیر دادن داشته باشند.
در عمل، این زمان معمولاً به دو شکل استفاده میشود:
دو نوبت نیم‌ساعته (مثلاً ساعت ۱۰:۳۰ و ۱۳:۳۰)
تجمیع به‌صورت یک نوبت یک‌ساعته (ابتدای یا انتهای شیفت کاری)
تجمیع ساعت‌ها نیاز به توافق با کارفرما دارد، اما در بسیاری از محیط‌های کاری به دلیل راحتی و عدم اختلال در نظم روزانه، این گزینه پذیرفته میشود.
📌 توجه: قانون الزام خاصی برای مکان یا زمان دقیق اعمال نکرده، اما تأکید دارد که این زمان «جزو ساعات کاری» محسوب شود و به‌هیچ‌وجه نباید باعث کسر از حقوق شود.
مدارک مورد نیاز برای استفاده از حق شیردهی
هرچند قانون صراحتی درباره نوع مدارک ارائه نکرده است، اما در عمل، برای ثبت درخواست استفاده از ساعت شیردهی در اداره کار یا شرکت‌ها، مدارک زیر پیشنهاد میشود:
شناسنامه فرزند یا گواهی ولادت رسمی
برای اثبات سن کودک (جهت احراز اینکه هنوز به دو سالگی نرسیده)درخواست کتبی یا فرم داخلی شرکت
برخی شرکت‌ها فرم داخلی برای ثبت استفاده از حق شیردهی دارند که امضا و تأیید سرپرست بخش لازم است.گواهی مرکز بهداشتی یا ماما مبنی بر شیردهی فعال
(اختیاری ولی گاهی در سازمان‌های دولتی درخواست میشود)نامه رسمی درخواست به اداره منابع انسانی
📝 پیشنهاد: مادران بهتر است از همان زمان بازگشت به کار، درخواست کتبی خود را ثبت کنند تا در آینده در صورت اختلاف حقوقی، سابقه‌ای از مطالبه این حق داشته باشند.
الزام قانونی کارفرما به فراهم کردن شرایط مناسب
کارفرما طبق ماده ۷۸ قانون کار موظف است:
زمان مشخصی برای شیردهی مادر فراهم کند (طبق قانون)
این زمان را جزو ساعات کاری محسوب نماید
هیچ‌گونه کاهش حقوق، مزایا، اضافه‌کار یا امتیازی را به‌دلیل استفاده از این حق اعمال نکند
در کارگاه‌هایی با تعداد قابل‌توجه مادران دارای فرزند خردسال، مکانی برای نگهداری کودک یا مهدکودک تدارک ببیند
افزون بر آن، کارفرما اجازه ندارد به‌دلیل استفاده مادر از حق شیردهی، اقدامات تنبیهی یا تحقیرآمیز انجام دهد؛ از جمله:
تغییر محل خدمت مادر بدون رضایت او
کاهش رتبه شغلی
حذف پاداش یا ارتقاء
فشار غیرمستقیم برای انصراف از این حق
این موارد میتواند مصداق تبعیض یا نقض صریح قانون کار باشد و قابلیت پیگیری از طریق هیئت‌های حل اختلاف وزارت کار را دارد.
تفاوت‌های اجرایی در بخش خصوصی و دولتی
در اصول قانونی، هیچ تفاوتی میان شرکت‌های خصوصی و نهادهای دولتی در زمینه اجرای ماده ۷۸ وجود ندارد؛ چرا که این ماده جزء قانون کار است و برای تمام کارگاه‌های مشمول این قانون الزام‌آور است.
اما در عمل ممکن است تفاوت‌هایی وجود داشته باشد:
| نوع سازمان | ویژگی‌ها |
|---|---|
| دولتی | اجرای دقیق‌تر به‌دلیل نظارت‌های سازمانی، وجود فرم‌های مشخص و رویه‌های منظم |
| خصوصی | ممکن است اجرای قانون با مقاومت یا بی‌اطلاعی مدیران همراه باشد، یا ساختار اداری مشخصی نداشته باشند |
در مواردی که کارفرما از اجرای قانون خودداری می‌کند، مادر میتواند با ثبت شکایت در اداره تعاون، کار و رفاه اجتماعی شهرستان محل کار، خواستار رسیدگی شود.
تجربه‌های واقعی و چالش‌های میدانی
بررسی تجربه‌های عملی مادران شاغل در ایران نشان می‌دهد:
بسیاری از مادران از وجود این حق قانونی بی‌اطلاع هستند.
برخی مادران به دلیل نگرانی از برخورد سرد کارفرما یا ترس از حذف مزایا، ترجیح می‌دهند از این حق استفاده نکنند.
در برخی موارد، شرایط فیزیکی کارگاه یا فاصله با محل نگهداری کودک مانع استفاده مؤثر از ساعت شیردهی میشود.
نبود مهدکودک در محل کار یا ناهماهنگی بین نوبت کاری و ساعات خواب/تغذیه کودک از دیگر موانع اجرایی است.
توصیه‌های عملی به مادران شاغل
از همان زمان بازگشت به کار، درخواست استفاده از ساعت شیردهی را ثبت کنید.
با منابع انسانی یا مدیر مستقیم خود گفت‌وگو کنید و ساعت استفاده را مشخص نمایید.
در صورت وجود مقاومت، درخواست کتبی با کپی برابر اصل ارائه دهید و نسخه‌ای نزد خود نگه دارید.
در صورت تخلف، شکایت به اداره کار کاملاً قانونی و قابل پیگیری است.
سعی کنید با سایر مادران در محیط کار تشکل یا حمایت گروهی داشته باشید؛ تجربه نشان داده همبستگی مادران باعث رعایت بهتر حقوقشان شده است.
بخش سوم: چالش‌ها و راهکارهای اجرایی
با وجود صراحت قانون کار در حمایت از حق شیردهی مادران، بسیاری از مادران شاغل در عمل با مشکلاتی مواجه‌اند که مانع بهره‌مندی مؤثر از این حق میشود. در این بخش، مهم‌ترین چالش‌های اجرایی و راهکارهای قانونی و سازمانی برای حل آن‌ها را بررسی می‌کنیم.
چالش ۱: عدم آگاهی کارمندان و کارفرمایان
یکی از ریشه‌ای‌ترین مشکلات، عدم اطلاع کافی از قانون ماده ۷۸ توسط هر دو طرف رابطه کاری است.
مادران شاغل:
بسیاری از مادران نمی‌دانند که ساعت شیردهی جزو حقوق قانونی آنان است و باید در ساعات کاری لحاظ شود.
عده‌ای تصور می‌کنند این ساعت باید از حقوق کسر شود یا فقط در نهادهای دولتی معتبر است.
کارفرمایان:
برخی مدیران منابع انسانی یا کارفرمایان به‌اشتباه تصور می‌کنند اجرای این قانون «سلیقه‌ای» است.
در برخی شرکت‌ها، اجرای این قانون به مدیر بخش واگذار شده و هیچ رویه مشخصی برای آن تعریف نشده است.
✅ راهکار پیشنهادی:
تدوین و ابلاغ بروشور یا فایل راهنمای حقوق مادران برای کارمندان و مدیران.
درج بخش «حقوق مادران شاغل» در آیین‌نامه‌های داخلی شرکت‌ها.
برگزاری جلسه آگاه‌سازی یا ارسال ایمیل اطلاع‌رسانی از سوی منابع انسانی.
چالش ۲: فقدان زیرساخت اجرایی مناسب در محل کار
در بسیاری از شرکت‌ها، فضای مناسبی برای شیر دادن، استراحت مادر یا نگهداری کودک در نظر گرفته نشده است.
نبود اتاق بهداشتی و ایمن برای شیردهی یا دوشیدن شیر
فقدان مهدکودک یا همکاری با مراکز نگهداری کودک
نبود امکان انعطاف در تنظیم ساعات شیفت‌های کاری مادران
✅ راهکار پیشنهادی:
اختصاص یک فضای کوچک، تمیز و دارای قفل برای مادران شیرده (در حد یک اتاق اداری ساده)
همکاری با مهدکودک‌های نزدیک شرکت و ارائه بسته حمایتی برای مادران
ارائه گزینه‌ی «شیفت منعطف» برای مادران دارای نوزاد
چالش ۳: برخورد تبعیض‌آمیز یا غیرقانونی با مادران
در برخی موارد، استفاده مادر از ساعت شیردهی ممکن است به برخوردهای منفی از سوی کارفرما منجر شود:
حذف از فرصت‌های ارتقاء یا آموزش
تغییر محل خدمت به نقطه‌ای دورتر
بی‌توجهی به درخواست یا حتی تمسخر در فضای کاری
تهدید به اخراج در صورت پیگیری حقوق قانونی
✅ راهکار قانونی:
در صورت هرگونه رفتار غیرقانونی، مادر میتواند با مستندات کافی (درخواست کتبی، پیام‌ها، گزارش‌ها) به هیئت‌های تشخیص یا حل اختلاف اداره کار شکایت کند.
این مراجع، رای الزام‌آور صادر می‌کنند و در صورت اثبات تخلف، کارفرما موظف به جبران خسارت یا بازگشت به وضعیت پیشین مادر است.
چالش ۴: نبود مشوق برای کارفرمایان
در حال حاضر، اجرای قانون ماده ۷۸ بیشتر بر دوش کارفرما است و برای او امتیاز یا انگیزه‌ای قانونی در نظر گرفته نشده است. در نتیجه، برخی کارفرمایان از اجرای کامل آن خودداری می‌کنند.
✅ راهکارهای سیاستی و تقنینی پیشنهادی:
اعطای تخفیف بیمه‌ای یا مالیاتی به کارفرمایانی که محیط مناسب برای مادران فراهم می‌کنند.
ارائه نشان «کارفرمای دوستدار خانواده» برای شرکت‌هایی که سیاست‌های حمایت از مادران را اجرا می‌کنند.
الزام قانونی شرکت‌های بالای ۵۰ نیروی زن به راه‌اندازی مهدکودک در محل کار.
راهکارهای اجتماعی و حمایتی
نقش تشکل‌های کارگری:
آموزش و مشاوره حقوقی به مادران عضو
پیگیری دسته‌جمعی تخلفات کارفرمایان در حوزه حقوق مادران
نقش سازمان‌های مردم‌نهاد (NGOها):
تهیه بسته‌های آموزشی و راهنما برای خانواده‌ها
راه‌اندازی کمپین‌های آگاهی‌بخشی در رسانه‌ها و فضای مجازی
رسانه‌ها و پلتفرم‌های استخدامی:
انتشار محتوای آموزشی درباره «حقوق مادران شاغل» در وبلاگ‌ها و شبکه‌های اجتماعی
معرفی کارفرمایان مسئولیت‌پذیر که محیط کاری خانواده‌محور ایجاد کرده‌اند
💡 اگر به‌دنبال محیط‌های کاری خانواده‌محور هستید، می‌توانید در سایت کاریابی جویاکار آگهی‌های استخدامی را بررسی کرده و شغل‌هایی با شرایط انسانی‌تر را پیدا کنید.
پرسش‌های متداول مادران شاغل درباره حق شیردهی
❓ آیا استفاده از ساعت شیردهی اجباری است؟
خیر. استفاده از این حق اختیاری است. اما اگر مادر تمایل داشته باشد، کارفرما الزام قانونی به فراهم کردن آن دارد و نمی‌تواند از اجرای آن خودداری کند.
❓ ساعت شیردهی به چه صورت محاسبه میشود؟
طبق ماده ۷۸ قانون کار:
مادر میتواند پس از هر سه ساعت کار، نیم ساعت مرخصی شیردهی دریافت کند.
در یک شیفت ۸ ساعته، معمولاً مادر از ۲ نوبت نیم‌ساعته یا یک نوبت یک‌ساعته تجمیعی استفاده می‌کند.
❓ آیا امکان تجمیع ساعت شیردهی وجود دارد؟
بله. تجمیع نیم‌ساعت‌ها به یک ساعت، در آغاز یا پایان ساعت کاری با توافق کارگر و کارفرما امکان‌پذیر است. این شیوه در عمل رایج‌تر و آسان‌تر است.
❓ تا چه سنی از کودک میتوان از این حق استفاده کرد؟
تا پایان دو سالگی کودک. پس از آن، این حق به‌طور قانونی منقضی میشود.
❓ آیا این زمان جزو ساعات کاری محسوب میشود؟
بله. طبق قانون، مرخصی شیردهی جزو ساعات کاری است و هیچ‌گونه کسر از حقوق، مزایا، اضافه‌کار یا بیمه نباید اعمال شود.
❓ آیا کارفرما میتواند به‌خاطر استفاده از این حق، رفتار تنبیهی انجام دهد؟
خیر. هرگونه رفتار تلافی‌جویانه مانند:
- اخراج،
- تغییر محل کار،
- کاهش مزایا یا رتبه شغلی به‌دلیل استفاده مادر از حق شیردهی غیرقانونی و قابل پیگرد است.
❓ برای استفاده از این حق، چه مدارکی لازم است؟
در عمل، ممکن است کارفرما مدارک زیر را درخواست کند:
- شناسنامه یا گواهی ولادت کودک (برای احراز سن)
- فرم داخلی شرکت یا درخواست کتبی
- (در برخی سازمان‌های رسمی) گواهی مرکز بهداشتی مبنی بر تغذیه با شیر مادر
❓ آیا در شرکت‌های خصوصی هم این قانون اجرا میشود؟
بله. ماده ۷۸ قانون کار، برای تمام کارگاه‌های مشمول قانون کار اعم از خصوصی یا دولتی الزام‌آور است. تفاوت در اجرای سلیقه‌ای یا نظارت ضعیف است، نه در قانون.
❓ اگر کارفرما از اجرای این حق خودداری کند، چه باید کرد؟
مادر میتواند به اداره تعاون، کار و رفاه اجتماعی در محل خدمت مراجعه کند و شکایت خود را همراه با مستندات ثبت کند.
هیئت‌های تشخیص و حل اختلاف، مرجع رسیدگی به این تخلفات هستند و در صورت اثبات، کارفرما موظف به جبران خسارت و رعایت قانون خواهد بود.
❓ آیا قانون، کارفرما را موظف به ایجاد مهدکودک در محل کار کرده است؟
در کارگاه‌هایی با تعداد قابل توجهی از مادران شاغل (مثلاً ۵۰ نفر یا بیشتر)، قوانین و آیین‌نامه‌های مکمل، کارفرما را ملزم به ایجاد شیرخوارگاه یا مهدکودک در مجاورت محل کار کرده‌اند. در غیر این صورت، همکاری با مراکز بیرونی نیز ممکن است.
